Читать Туркий халқлар ва тиллар
Туркий тиллар ва халқларнинг ривожланиши жараёнида-уларнинг она тилида сўзлашувчилари, лаҳжалари ва тиллари шаклланди, улар бир томондан ўхшашлик билан – уларнинг келиб чиқиши бирлиги натижасида, иккинчи томондан – умумий туркий тилнинг парчаланиши билан изоҳланадиган фарқлар билан тавсифланади тил – аввал диалектларга, сўнгра алоҳида тилларга ва тиллар гуруҳларига. Туркий халқлар Олтой тоғларида кенг ҳудудда шаклланган ва бошқа лингвистик халқлар гуруҳлари: мўғул, Тунгус-Манчур ва Тибето-Хитой билан ўзаро алоқада. "Олтой" сўзининг ўзи туркий "олтин" сўзига, мўғулча "алт" сўзига қайтади. "Алтан тобчи "ёки" Алтан товч "("олтин тугма "ёки" олтин vault") ХВИИ асрнинг мўғул хроникаси. Олтой қадим замонлардан бери полиметаллар, темир рудаси, симоб ва олтиннинг бой конлари билан машҳур.
Олтой Турклари турли хил келиб чиқиши бўлган қабилалар ва халқларни, шу жумладан туркий бўлмаганларни бўйсундирдилар. Ҳокимият, ёзма манбалардан кўриниб турибдики, улкан қорамол подаларини тўплаган, мол-мулкини talon-тарож қилган ва уйида қуллари бўлган қабила зодагонлари қўлида тўпланган. Ушбу феодал-патриархал бирлашманинг бошида Когон бўлган. Бироқ, Олтой Турклари ва уларга бўйсунувчи халқлар қабилавий, асосан ибтидоий ижтимоий ташкилотга ега бўлишда давом етдилар ва замонавий маънода синфлар ҳали ривожланмаган. Давлат худди шу иқтисодий ривожланишга ега бўлган қариндош қабилаларнинг мўрт бирлашмаси еди.
Милодий 1-минг йилликдаги Олтой туркларининг тарихи асосан археологик ва ёзма манбалардан маълум. Асосий археологик манбалар дафн маросимлари ва уларда топилган нарсалардир. Бу вақтда одамни от билан бирга кўмиш ва жабдуқлар миниш одати тарқалмоқда. Олтой тоғлари водийларида кичик тош тепаликлар қазилган, уларнинг остида тўртбурчаклар тупроқли чуқурлар мавжуд. Бу ковакларига дафн орқасига чўзиб ётқизилди. Дафн етилган от ёнига от дафн қилинди. Баъзан қабрлар сиртда фақат тошлар ҳалқаси билан белгиланади. Одатда олижаноб одамнинг қабри қабрнинг марказида жойлашган бўлиб, у билан бирга дафн етилган аскарлар ёки қулларнинг қабрлари атрофида жойлашган еди. Иккинчисининг қашшоқлиги Марказий қабрнинг бойлигини кескин таъкидлайди. Шу билан бирга, катта тепаликлар мавжуд. Улардаги дафнлар инвентаризациянинг бойлиги ва дафн маросимининг мураккаблиги билан ажралиб туради. Қабрга ўқлари, темир пичоғи, безакли камарлари, қадимги туркий ёзувлари бўлган кумуш идишлар қўйилган. Отларнинг скелетлари бўлинмалар ортида дам олди. Бундай тепаликлар Олтойда Катанда қишлоғи яқинида, Туяхта ва Кузбассдаги Ур дарёсида топилган.
Якутларнинг туркийзабон аждодларининг замонавий Якутия ҳудудига кириб бориши узоқ вақт давомида Байкал минтақасидан, милодий ВИ – Х асрлардан бошлаб, Куриканлар Ангара ва Ленада яшаган пайтдан бошлаб келган (бу шундай дейилади).курумчин маданияти). Бироқ, бу жойларда Туркийгача бўлган аҳоли ҳам бор еди. Темир асрининг енг қадимги аҳоли пункти Якуцк остидаги Ююке дарёсидан топилган. Якутиянинг ерта темир асрининг асл маданияти Ленанинг қуйи оқимидаги Олекминск ва Сиктях устидаги Мухтуя қишлоғи яқинидаги аҳоли пунктлари билан ифодаланади. Аҳоли ов ва балиқ овлаш билан шуғулланган. Якут халқи Ленада Жанубий туркийзабон кўчманчилар томонидан маҳаллий қабилаларнинг сингиб кетиши натижасида шаклланган. Якутларнинг Жанубий аждодларининг сўнгги тўлқини ўрта Ленага фақат ХИВ – ХВ асрларда кириб келган деб тахмин қилинади. Якутларнинг баъзи маҳаллий гуруҳлари, масалан, Шимолий-ғарбий буғу чўпонлари, Евенкснинг айрим гуруҳларини Марказий минтақалардан якутлар билан аралаштириш натижасида нисбатан яқинда пайдо бўлган. Якутларнинг ижтимоий ҳаётида қабила тузумининг қолдиқлари кўп бўлган, қабила қасоси сақланиб қолган. Антропологик жиҳатдан якутлар Мўғулоид ирқининг Ўрта Осиё ва Байкал турларига мансуб. Яшаш жойлари, маданий ва кундалик фарқларига кўра, якутлар бир қатор маҳаллий гуруҳларга бўлинган – Амгино—Лена, Вилюиск, Олекминский, Верхоянск, Шимолий. Якутларнинг иқтисодиёти ва моддий маданиятида Ўрта Осиё чорвадорлари маданиятига ўхшаш хусусиятлар устунлик қилади, аммо Шимолий тайга елементлари ҳам мавжуд. ХВИИ асрнинг 20 – йилларида. Якутлар Россия давлатига қўшилди, бу уларнинг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожланишини тезлаштирди. Шу билан бирга, ёқут оммаси чор амалдорлари, савдогарлар ва мўйна харидорлари томонидан шафқациз бўйинтуруқ, шафқациз зулмга дучор бўла бошлади.